Технолошкиот развој е неминовност на денешната цивилизација. Со себе носи бројни предности, но и одредени недостатоци. Недостатоците се јавуваат кога употребата на технолошките достигнувања се претвора во злоупотреба. Уредот чија употреба е широко распространета денес е мобилниот, паметен телефон кој ја комбинира основната функција на телефонот и голем број функции кои до неодамна беа достапни само преку компјутер. Бројни студии спроведени на глобално ниво покажуваат дека околу 86% од целото население (6,8 милијарди луѓе) користат паметен телефон. Фактот дека во 2016 година, нешто помалку од 50% од населението (3,6 милијарди луѓе) користеле паметен телефон, исто така, покажува колку брзо растела употребата.
Паметен телефон, со помош на само неколку кликања, ни овозможува на располагање интернет прелистувач, социјални мрежи, камера, GPS, видео повици, видео игри, вести од сите делови на светот, онлајн шопинг, платформи за запознавање, канали кои се занимаваат со различни теми и безброј други апликации кои нудат различни карактеристики и содржини. Секој човек може веднаш и сега да задоволи многу свои интереси и потреби. Пред само 10 години, на пример, беше тешко да се најде на Јутјуб песната што ќе ја слушнеме некаде на минување. Сега е веќе тука апликацијата која можеме да ја активираме додека трае песната и која веднаш ни „кажува“ за која песна и изведувач станува збор.
Меѓутоа, сама по себе, преплавеноста со информации, нивната брза и лесна достапност, како и можностите што ги дава виртуелниот свет сместен во телефонот, може да имаат своја темна страна. Технолошкиот развој ни донесе некои нови видови на зависни однесувања. Едно од нив е токму зависноста од мобилниот телефон.
Карактеристики на зависноста од мобилни телефони
Повеќето луѓе прекумерно ги користат своите мобилни телефони, особено во слободното време. Често посегнуваме по телефонот несвесно, автоматски, од навика, без да бидеме свесни зошто ни е потребен во даден момент. Исто така, за речиси секој човек загубата или дефектот на мобилниот телефон би претставувал голем стрес бидејќи преку него се одвива значителен дел од секојдневното функционирање. Меѓутоа, она што се смета за зависно однесување е хроничната прекумерна употреба која по одредено време доведува до нарушување на природните биохемиски процеси во мозокот.
Зависноста од мобилни телефони (или како што уште се нарекува – проблематична употреба) спаѓа во таканаречените бихејвиорални зависности. Станува збор за несупстанцијални зависности кои се карактеризираат со повторувачко однесување со негативни последици за личноста и/или околината. Зависноста од мобилни телефони не постои како официјална дијагноза, но, со оглед на зачестеноста на овој проблем, постои потреба да се вклучи во официјалниот меѓународен дијагностички и статистички прирачник за ментални нарушувања (DSM-V), бидејќи некои веќе се препознаени, како што е направено и со другите препознаени зависности во однесувањето (коцкање, зависност од видео игри).
Се смета дека овој вид на зависност е широко распространет кај младите до 26-годишна возраст, а се забележува дури и кај децата од предучилишна возраст. Тинејџерите се најподложни, бидејќи, од една страна, тоа е период кој е погоден за развој на бихејвиорални проблеми, а од друга страна, вештината на самоконтрола е слабо развиена. Ризикот дополнително се зголемува доколку младиот човек има ниска самодоверба, се чувствува вознемирен, осамен, депресивен. Може да се каже дека мобилниот станува најдобар пријател за децата и младите. Некои студии покажуваат дека многу млади луѓе поминуваат до 8 часа дневно гледајќи во екранот.
Зависноста од мобилен телефон vs. номофобија
Номофобијата е колоквијален термин кој се однесува на ирационален, интензивен, поразителен, па дури и паничен страв кај некоја личност поради можноста да остане без мобилен телефон (no-mobile-phone-phobia), бидејќи, доколку телефонот или интернетот не се достапни, таа личност би била спречена да има контакт со својата околина. Често се доведува во врска со панично нарушување и социјална анксиозност. Така, мобилниот телефон може да претставува безбеден предмет – на пример, едно лице верува дека ако телефонот е до него, секогаш може да повика помош ако доживее паничен напад или, ако се чувствува непријатно во некоја социјална ситуација, може да го земе телефонот и да гледа во него.
Според тоа, зависноста од мобилни телефони и номофобијата не се синоними, иако се испреплетени термини. Номофобијата не подразбира нужно проблематична употреба на мобилниот телефон, туку тој секогаш да биде при рака (но е погодно за развој на зависноста), додека кај зависноста, номофобијата е само една од карактеристиките.
Како настанува зависноста од мобилен телефон?
Овој тип на зависност настанува, пред сè, како последица на прекумерна употреба на мобилен телефон во подолг временски период и, како што веќе наведовме, како резултат на нарушување на биохемиските процеси. Највпечатливи се промените во работата на невротрансмитерите допамин и ГАБА. Допаминот уште се нарекува и хормон за наградување, а во големи количини се лачи кога, на пример, се добиваат лајкови на социјалните мрежи, како и кога мозокот е постојано стимулиран од нови информации при пребарувањето, што создава постојана потреба за нови непосредни, краткорочни дразби. Пречките во лачењето на трансмитерот GABA се директно поврзани со развојот на зависни однесувања.
Сепак, се поставува прашањето како настанува прекумерна употреба. Може да има повеќе одговори на ова прашање.
Кога се препознава овој тип на зависно однесување кај децата, тоа е најмногу поради тоа што родителите не поставуваат јасни граници, не го ограничуваат времето на користење на мобилниот телефон или не се доследни во примената на поставените правила. Исто така, веројатно и самите го користат прекумерно мобилниот телефон, па детето го прифаќа овој облик на однесување како прифатлив, гледајќи ги нив.
Кога се развива кај повозрасните лица, прекумерната употреба на мобилен телефон може да произлегува од зголемена анксиозност (особено социјална), депресија и други проблеми со менталното здравје, кои прекумерната употреба на телефонот не ги решава, туку ги влошува.
Прекумерното користење на телефонот може да биде поврзано и со други форми на зависност – на пример, зависност од онлајн коцкање, порнографија, видео игри.
Дополнително, за финансиските интереси на различни брендови, паметните телефони се дизајнирани да го фаворизираат развојот на зависничко однесување (бои, звуци, светлосни ефекти), како што е случајот и со рулетот, автоматите итн.
Што се смета за умерено користење на мобилен телефон?
Користењето мобилен телефон до 2 часа дневно се смета за умерена, непатолошка употреба. Секако, треба да се земе предвид и самиот контекст на употреба, па затоа во некои ситуации е оправдано подолго користење, на пример ако е со цел вршење на работа, едукација, решавање на реален практичен проблем итн. За деца од предучилишна возраст употребата треба да се ограничи на половина час дневно, а кај најмладите целосно да се избегнува.
Симптоми на зависност од мобилен телефон
Зависноста од мобилни телефони ќе се препознае врз основа на следните симптоми:
- Како резултат на користење на телефонот се занемаруваат или одложуваат обврските поврзани со училиште, факултет, работа, одржување на лична или домашна хигиена;
- Има потешкотии во фокусирањето на вниманието на други активности, па доаѓа до намалување на ефикасноста во нивното извршување;
- Употребата е прекумерна и човекот губи чувство за времето;
- Телефонот се користи како бекство од реалноста кога човек е вознемирен, депресивен, тажен, лут…;
- Личноста не се одвојува од телефонот дури и за време на спиењето, дури и се буди неколку пати во текот на ноќта за да го провери телефонот;
- Чувство на интензивна вознемиреност или паника се јавува кога батеријата ќе се потроши, нема сигнал или телефонот е оставен дома (номофобија);
– Полначот се носи секогаш со вас; - Човек често го менува телефонот, му требаат најнови модели;
- Социјалните, семејните, партнерските активности се занемарени, па дури и кога е физички присутна личноста, постојано гледа во телефонот;
– Кога роднините покажуваат загриженост, личноста ги лаже за времето што го поминува на телефон и тајно го користи; - Личноста има изливи на гнев кога некој или нешто ќе го прекине или вознемирува додека го користи телефонот. Кај децата и тинејџерите, реакциите може да бидат многу бурни кога ќе им се одземе телефонот;
- Присутен е и стравот од пропуштање (FOMO): личноста компулсивно го проверува телефонот секој час, дури и во ситуации кога тоа е несоодветно, бидејќи пропуштањето нешто и чувството дека не е во тек со сѐ би предизвикало многу непријатни чувства.
Последици од зависноста од мобилни телефони
Како и со секоја зависност, зависноста од мобилни телефони може да има бројни последици, особено ако однесувањето кое предизвикува зависност не се препознае навреме. На физичко ниво, може да се појават проблеми со видот, главоболки, болки во вратот, рамената и ‘рбетот. Исхраната може да стане неправилна, често нездрава (што доведува до гладување или прејадување). Зависноста од мобилен телефон може да доведе и до разни повреди и несреќи, на пример во сообраќајот. Прекумерната употреба на мобилни телефони, односно нивното зрачење, исто така е поврзана со проблеми со репродуктивното здравје.
На психолошки план се јавуваат нарушувања на спиењето (несоница), слаба концентрација за која било друга активност, губење на креативноста и мотивацијата, анксиозност, депресија, лутина и раздразливост, изразен моторен немир кога личноста е без телефон. Се јавува и оттуѓување од вистински меѓучовечки контакти.
Неколку совети за надминување на зависноста од мобилни телефони
Препознавање на тригерите. Станете свесни за моментите кога најчесто посегнувате по телефонот. Дали е тоа кога ви е досадно? Или кога сте нерасположени, нервозни, осамени?
Обидете се да го минимизирате автоматското посегнување по телефонот.
Запрашајте се: „Дали навистина ми треба мојот телефон сега? Дали ќе направам нешто корисно или само ќе си го трошам времето?“ Направете листа на активности на кои можете да се посветите во тие моменти, а кои нема да вклучуваат користење на телефонот.
Исклучете го звукот. Кога сте ангажирани во други активности, исклучете ги тонот на ѕвонење и вибрациите на телефонот, за да не ви го одвлечат вниманието. Звукот на известување сам по себе ни испраќа порака „брзо и веднаш проверете што пристигнало“. Обидете се да имате барем неколку часа во текот на денот кога ќе се ослободите од телефонот на овој начин, особено додека учите, работите и секако, додека спиете. Исто така, трајно исклучете ги непотребните известувања и избришете ги непотребните апликации.
Оддалечете го телефонот од вас. Обидете се да не го имате телефонот секогаш при рака. Можете точно да одредите каде му е местото, каде ќе стои поголемиот дел од денот.
Поставете тајмер. Кога, на пример, ќе влезете на некоја социјална мрежа, во исто време поставете тајмер или аларм на вашиот телефон да ѕвони за 10 минути и на тој начин да ве потсети дека е време да излезете од апликацијата и да го оставите телефонот, за да не го изгубите чувството за времето, што често се случува. Некои апликации имаат и опција да постават колку време можете да поминувате користејќи ги дневно, проследено со предупредување дека времето за тој ден е истечено.
Планирајте заменски активности. Кога менуваме навика, потребно е да размислиме како ќе го искористиме времето што го добиваме со отфрлање на старата навика. Наместо да го користите телефонот, можете да читате книга, да се занимавате со физичка активност, да ги извршувате домашните работи што ги одложувавте.
Зони без телефони. Одредете во кои делови од вашиот дом телефонот нема да го користите, ниту вие ниту другите членови на домаќинството. На пример, правило може да биде телефонот да не се користи на маса во кујната, во спалната соба, за време на семејните активности и да не се внесува во бањата. Зоната без телефон може да биде и надвор од куќата, на пример кога сте со пријателите.
Пропуштањето информации е во ред. Кога ќе го прифатите овој факт, ќе се ослободите од чувството на постојан притисок, што може да биде многу ослободувачко.
Психотерапија. Доколку во овој проблем се препознавате себеси или некој ваш близок, а гледате дека нема напредок во надминување на проблемот, најдобро би било да поработите на тоа со помош на стручно лице. Потребно е да се работи на усвојување функционални стратегии за справување со непријатните емоции, на подигање на свеста за недостатоците кои доаѓаат со проблематичното користење на мобилниот телефон, како и на развивање самодисциплина. Заради долгорочни ефекти, заедно со работа на надминување на зависничките форми на однесување, неопходно е да се работи на проблемите што се наоѓаат под површината: анксиозност, несигурност, депресија, недостаток на контрола на импулсите.
Текстот е преземен од ТУКА.